Οκταήμερη ψυχαγωγική και μορφωτική εξόρμηση σε πόλεις της Ιταλίας στις οποίες έδρασε, κατά το παρελθόν, ο Ηπειρωτικός Ελληνισμός και άφησε ζωηρά τα ίχνη του, πραγματοποιήσαμε πρόσφατα, με πρωτοβουλία του Συνδέσμου Αποφοίτων Ζωσιμαίας Σχολής και του Συλλόγου Αρχαιοφίλων Ηπείρου, 45 Ηπειρώτες. Παλιοί οι δεσμοί με τη γείτονα χώρα από την αρχαιότητα, τότε που έκανε την εμφάνισή του, κατά τρόπο αξιοθαύμαστο, το μεγαλειώδες εκείνο μεταναστευτικό φαινόμενο και προς τις τρεις γειτονικές Ηπείρους-την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Αυτό κορυφώθηκε, στη Δύση, με τη δημιουργία της «Μεγάλης Ελλάδας» που είχε ως επίκεντρο την Κάτω Ιταλία και Σικελία.
Πορευόμενοι «κατ'εμπορίαν και θεωρίαν» οι Έλληνες και αποβλέποντας σε μόνιμη εγκατάσταση, προσαρμόστηκαν γρήγορα πάνω στις τύχες των ανθρώπων με τους οποίους ήρθαν σε επαφή, πρόσφεραν αρκετά απ' το βαθύτερο και καλύτερο εαυτό τους, και έτσι οι αποικισμοί των αρχαίων Ελλήνων έπαιρναν συχνά και το χαρακτήρα, όχι μόνο του εξελληνισμού των κατοίκων, αλλά και του εκπολιτισμού τους.
Ο εκπολιτισμός, λοιπόν, των αποικιών της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας απέκτησε βαθιές ρίζες και δεν μπόρεσαν ούτε οι Ρωμαίοι να τον ξεριζώσουν.. Αντίθετα, η αίγλη της αρχαίας Ελλάδας φώτισε το Ρωμαϊκό Πολιτισμό σε σημείο μάλιστα που έκανε τον κορυφαίο Ρωμαίο λυρικό ποιητή Οράτιο να διακηρύξει: «Η Ελλάδα, αν και νικήθηκε, κατάκτησε τον άγριο κατακτητή και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροίκο Λάτιο».
Οι σχέσεις αυτές διατηρήθηκαν και αναπτύχθηκαν διαχρονικά, ιδιαίτερα μετά την πτώση του Βυζαντίου, οπότε οι Έλληνες λόγιοι, «κρατώντας τα τεφτέρια τα περγαμηνά, διωγμένοι απ' την Ανατολή, πήγαν και ανέστειλαν στη Δύση», θέτοντας τις βάσεις για τη μεγάλη εκείνη πνευματική και καλλιτεχνική αναζωογόνηση της Δύσης, τη γνωστή σε όλους μας Αναγέννηση. Από τότε τα μεγάλα εμπορικά και πνευματικά κέντρα της Ιταλίας -η Βενετία, η Πάδοβα, η Τεργέστη, η Φλωρεντία και το Λιβόρνο- άρχισαν να ασκούν ακαταμάχητη έλξη στους Έλληνες, ιδιαίτερα στους Επτανήσιους και στους Ηπειρώτες εμπόρους και λογίους, ιδρύοντας τις πρώτες οργανωμένες ελληνικές παροικίες, στις οποίες ανέπτυξαν εξαιρετική εμπορική και πνευματική δραστηριότητα.
Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της εξόρμησής μας βρέθηκαν μερικές από αυτές τις εστίες, με το έντονο ελληνικό-ηπειρωτικό τους χρώμα: Ξεκινήσαμε από την ιστορική πόλη των Δόγηδων -τη Βενετία- στην οποία είχε δημιουργηθεί στο παρελθόν, με πρωτοπόρους τους Ηπειρώτες, η πρώτη οργανωμένη ελληνική παροικία της Δύσης. Στη μέχρι σήμερα συνοικία «Ponte Dei Greci» επισκεφθήκαμε το μοναδικό στον έξω κόσμο ερευνητικό ελληνικό κέντρο, το Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, στο Μουσείο του οποίου θαυμάσαμε αξιόλογα δημιουργήματα της Βυζαντινής και αναγεννησιακής Τέχνης, ενώ στο Αρχείο του, το οποίο τελεί υπό ψηφιοποίηση υπάρχει πλούσιο αρχειακό υλικό το οποίο αποτελεί αντικείμενο έρευνας μελετητών από όλο τον κόσμο.
Στο κτίριο αυτό στο παρελθόν φιλοξενήθηκε η περίφημη «Φλαγγίνειος Σχολή», το πρώτο ελληνικό πνευματικό ίδρυμα του Αλύτρωτου Ελληνισμού, το οποίο, κατά τον καθηγητή Άμαντο, έδειξε στους Έλληνες το δρόμο που έπρεπε να ακολουθήσουν για την εθνική τους ανεξαρτησία. Δίπλα ακριβώς ο Ελληνικός Ορθόδοξος Ναός του Αγίου Γεωργίου, με το κεκλιμένο καμπαναριό του, πραγματικό κόσμημα της περιοχής. Σ' αυτόν μας υποδέχθηκε και μας ξενάγησε ο Ορθόδοξος Μητροπολίτης Ιταλίας Κύριος Πολύκαρπος, η έδρα του οποίου, για λόγους ιστορικούς, βρίσκεται στη Βενετία, σε διπλανό προς το Ναό κτίριο. Στενά δεμένη ιστορικά με τα Γιάννινα αυτή η πόλη, θυμίζει στον επισκέπτη πως απ' αυτην ξεκίνησαν τη δράση τους ο Επιφάνιος και ο Γκιούμας, που ίδρυσαν στην πόλη μας τις ομώνυμες Σχολές τους, με τις οποίες μετέφεραν το ευρωπαϊκό διαφωτιστικό πνεύμα από το οποίο οι ίδιοι ήταν διαποτισμένοι.
Στην ίδια αυτή πόλη οι αδελφοί Σίμων και Λάμπρος Μαρούτσης συνάντησαν τον Ευγένιο Βούλγαρη και τον επέλεξαν ως διευθυντή και ως δάσκαλο της Μαρουτσαίας Σχολής Ιωαννίνων που έθεσε τις βάσεις για μια ουσιαστική αναγέννηση. Αυτήν θα ολοκληρώσει στη συνέχεια η Καπλάνειος Σχολή με τον Αθανάσιο Ψαλίδα, για να καταστούν τα Γιάννινα, κατά κοινή αναγνώριση, η πρωτεύουσα της νεοελληνικής μας αναγέννησης. Σ' αυτήν, τέλος, την πόλη δημιουργήθηκαν τα γνωστά, σε όλο τον Απόδημο Ελληνισμό Ηπειρωτικά τυπογραφεία των Γλυκήδων, του Σάρου και του Θεοδοσίου, που σκόρπισαν, με τις εκδόσεις τους, το πνευματικό άρωμα σε όλο τον Αλύτρωτο Ελληνισμό.
Και λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα από τη Βενετία η πόλη Πάδοβα η οποία με το Πανεπιστήμιό της, ιδρυμένο από το 1222, απέβη η «Άλμα Ματερ» (= η τροφός μητέρα) του Απόδημου Ελληνισμού, καθώς δέχτηκε στους κόλπους της χιλιάδες Έλληνες φοιτητές, ανάμεσα στους οποίους ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Ιωάννης Βηλαράς, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, ο Γεώργιος Σουγδουρής και μια άλλη μεγάλη χορεία Ελλήνων σπουδαστών που διακρίθηκαν σε πολλούς κλάδους της πνευματικής δραστηριότητας επί ολόκληρους αιώνες. Σαράντα από αυτές τις προσωπικότητες που αποφοίτησαν από το Πανεπιστήμιο και διακρίθηκαν σε παγκόσμια κλίμακα, κοσμούν μέχρι σήμερα με τα πορτρέτα τους την περίφημη «Sala di Quaranta» (=αίθουσα των 40), ανάμεσα στις οποίες και τρεις από την Ελλάδα: Ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, γνωστός λόγιος του Βυζαντίου με εξέχουσα πνευματική δράση στη Φλωρεντία και στη Ρώμη, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Αρχηγέτης της πιο φημισμένης Φαναριώτικης οικογένειας, προσωπικότητα με διεθνές κύρος και ο φωτισμένος διπλωμάτης και πολιτικός Ιωάννης Καποδίστριας με το γνωστό τραγικό τέλος.
Από την Πάδοβα στο Μιλάνο με το φημισμένο «Duomo» του και την κόσμο ξακουσμένη «Σκάλα» του στην οποία έλαμψε επί χρόνια το άστρο της Ελληνίδας καλλιτέχνιδας Μαρίας Κάλλας. Και από το Μιλάνο στην πιο λαμπρή εστία της Αναγέννησης, τη Φλωρεντία, με τα αναρίθμητα αναγεννησιακά καλλιτεχνικά της μνημεία, μερικά από τα οποία -ιδίως τα αγάλματα- φέρουν έκδηλη την επίδραση της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Στην πνευματική δε ανάπτυξή της είναι αναγνωρισμένη η συμβολή των Ελλήνων οργίων που κατέφυγαν σ' αυτήν την πόλη, πριν και μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Τελικός μας προορισμός -και από τους πιο βασικούς- το Λιβόρνο το οποίο είναι στενά δεμένο με τον Ελληνισμό και ιδιαίτερα με την Ήπειρο• γι' αυτό η προετοιμασία μας για την επίσκεψη εκεί ήταν αρκετά οργανωμένη και η υποδοχή την οποία μας επιφύλαξαν οι τοπικοί παράγοντες αρκετά συγκινητική. Για το λόγο αυτό αξίζει να ασχοληθούμε με ένα ακόμα σημείωμα. Έτσι θα νιώσουμε καλύτερα το μεγαλείο του Απόδημου Ελληνισμού στον οποίο η πατρίδα μας οφείλει τα πάντα, χωρίς όμως το επίσημο Κράτος να έχει δείξει γι' αυτόν το ενδιαφέρον που του αξίζει.
Σπύρος Εργολάβος/ proinoslogos.gr
