Στον κύκλο του χρόνου το νερό χρησιμοποιείται συμβολικά στα ευετηρικά δρώμενα
Γράφει ο Βασίλης Νιτσιάκος*
Ανάμεσα στα στοιχεία της φύσης, στους φυσικούς πόρους, κάποια είναι απαραίτητα για την επιβίωση του ανθρώπου, την βιολογική του συνέχεια. Στην διαδικασία οικειοποίησης ακόμα και αυτών των βασικών φυσικών πόρων παρατηρείται ιστορικά μια εξέλιξη από συλλογικές σε ιδιωτικές μορφές χρήσης, με διαφοροποιήσεις βέβαια ανάλογα με το είδος του πόρου. Η γη, παραδείγματος χάριν, βασικό μέσο παραγωγής, τουλάχιστον στην καλλιεργήσιμη μορφή της, έχει περάσει σχεδόν ολοκληρωτικά στη σφαίρα της ατομικής ιδιοκτησίας. Οι θάλασσες, οι λίμνες, τα ποτάμια παραμένουν ακόμα στην συλλογική κυριαρχία των εθνών-κρατών. Τα δάση παρουσιάζουν μια πιο σύνθετη εικόνα κ.ο.κ.
Όσον αφορά το νερό, πρόκειται για μια περίπτωση ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Οι δυο βασικές για την ανθρώπινη ζωή χρήσεις του, δηλαδή η χρήση του από τους ανθρώπους και τα ζώα και η χρήση του για το πότισμα της γης γενικά, υπήρξαν καθοριστικές για την «κοινωνικοποίησή» του.
Κατ' αρχάς, η μεγάλη του αξία, η αναγκαιότητά του για την ανθρώπινη ύπαρξη, οδήγησε στην λατρεία και την «δαιμονοποίησή» του. Οι παραδόσεις των λαών βρίθουν από μύθους, θρύλους, τραγούδια κ.λπ., που αναφέρονται σε στοιχειά των νερών (δράκοντες, λάμιες κ.λπ.), που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατακρατούν το νερό και απαιτούν ακόμα και ανθρώπινη θυσία για να το δώσουν στους ανθρώπους, αλλά στο τέλος κάποιος ήρωας-άγιος τα σκοτώνει και απελευθερώνει το νερό.
Ωστόσο, αυτή η σχέση δεν μπορεί παρά να έχει κοινωνικούς και ιστορικούς προσδιορισμούς. Η σχέση του ανθρώπου με το νερό είναι μια σχέση διαμεσολαβούμενη από την κοινωνία, όχι γενικά αλλά από τα συγκεκριμένα και ιστορικά προσδιορισμένα χαρακτηριστικά της. Έτσι η κοινωνικοποίηση του νερού συνδέεται άμεσα με αυτά τα χαρακτηριστικά. Απ' αυτή την οπτική γωνία, το νερό αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία ως βιολογικά απαραίτητο για τον άνθρωπο στοιχείο, ανάλογα πάντοτε με τη διαθεσιμότητά του.
Να δούμε, λοιπόν, το φαινόμενο του καθαγιασμού του νερού. Στην χριστιανική του έκφραση και εκδοχή, και πιο συγκεκριμένα στην ορθόδοξη παράδοση, εκφράζεται με την παρουσία ιερών κτισμάτων πάνω ή δίπλα στην πηγή. Είναι γνωστό ότι στην ελληνική λαϊκή παράδοση τα ιερά κτίσματα είναι συνυφασμένα με την επικινδυνότητα του χώρου (οριακές ζώνες, σύνορα, σταυροδρόμια κ.λπ.) αλλά και με την ανάγκη κοινωνικοποίησης ή διασφάλισης της συλλογικής χρήσης τόπων και στοιχείων απαραίτητων για την επιβίωση μιας ομάδας ή μιας κοινότητας (βακούφικα δάση, πηγές κ.λπ.).
Στην περίπτωση του νερού συνδυάζονται και τα δύο, αφού απ' τη μια, οι πηγές, τα πηγάδια κ.λπ. είναι συνήθως τόποι όπου συχνάζουν δαιμονικά ή τόποι που ελέγχονται από στοιχειά (επικινδυνότητα) και από την άλλη είναι στοιχείο απαραίτητο για την επιβίωση, γι' αυτό και η διασφάλιση της συλλογικής πρόσβασης σ' αυτό αναγκαία (κοινωνικοποίηση). Η παρουσία, λοιπόν, ενός ιερού κτίσματος, που συνήθως είναι αφιερωμένο σ' έναν δρακοντοκτόνο άγιο (Αϊ-Γιώργης, Αγία Παρασκευή κυρίως), δεν καθαγιάζει και εξαγνίζει απλώς το νερό μιας πηγής αλλά αποτρέπει οποιονδήποτε ιδιωτικό σφετερισμό, αφού οι ιεροί τόποι είναι κατεξοχήν χώροι συλλογικής-δημόσιας χρήσης. Η ίδια η ζωοποιός ιδιότητα του νερού το έχει καταστήσει, όπως είναι φυσικό, ένα από τα βασικά σύμβολα στην εθιμική ζωή του λαού. Σύμβολο ευτυχίας, ευγονίας, αφθονίας και κάθαρσης το «ζείδωρον ύδωρ» δεν λείπει από τις σημαντικές εθιμικές τελετές τόσο του κύκλου της ζωής όσο και του κύκλου του χρόνου.
Στον κύκλο του χρόνου το νερό χρησιμοποιείται συμβολικά στα ευετηρικά δρώμενα. Το έθιμο του «κεράσματος» της βρύσης με διάφορα αγαθά (βούτυρο, τυρί κ.λπ.) κατά την πρωτοχρονιά, το συμβολικό άδειασμα και εκ νέου γέμισμα των «αγγείων», το «αμίλητο νερό» και τόσες άλλες εθιμικές τελετές καλοχρονιάς επιβιώνουν ακόμα και σήμερα.
Εξίσου σημαντική όμως είναι η συμβολική παρουσία του νερού στο θρησκευτικό τελετουργικό πλαίσιο. Στη δική μας παράδοση μπορούμε να αρκεσθούμε, ενδεικτικά πάντα, στην κορυφαία τελετουργική πράξη καθαρμού και καθαγιασμού μέσω του νερού που είναι το βάπτισμα και στη γιορτή των Θεοφανίων, όπου βασικό στοιχείο είναι ο καθαγιασμός των υδάτων και κατ' επέκτασιν ο εξαγνισμός του χώρου αλλά και του χρόνου. Κυρίως, όμως του χρόνου, εξού και η παράδοση περί της αποχώρησης των καλλικαντζάρων , που δεν είναι παρά σύμβολα της ακαθαρσίας, της αταξίας, κοσμικής και κλινικής, την ημέρα του καθαγιασμού των υδάτων, ημέρα που και οι ιερείς καθαγιαζουν κάθε χρόνο τα σπίτια μας με την «αγιαστούρα» τους…
*O Βασίλης Νιτσιάκος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων / in.gr
