Ένα από τα μεγαλύτερα λάθη της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής θεωρούμε ότι ήταν η παραχώρηση με νόμο από την Ελληνική Βουλή της νήσου Σάσωνος στην Αλβανία το 1914 μετά από πιέσεις Ιταλών, κυρίως και Αυστριακών. Με τη Σάσωνα έχουμε ασχοληθεί εκτενώς σε άρθρο μας στις 22/04/2017. Σήμερα θα εστιάσουμε, κυρίως, στη σχετική συζήτηση στη Βουλή, τις αντιδράσεις της τότε αντιπολίτευσης και στο εάν μπορούσε η Κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου να μην παραχωρήσει τη Σάσωνα, το "Γιβραλτάρ της Αδριατικής" όπως λέγεται από πολλούς σήμερα, στο νεοσύστατο κράτος της Αλβανίας, όπου επικρατούσε απόλυτο χάος...
Σύντομη ιστορία της Σάσωνος
Αναλυτικά στοιχεία για τη Σάσωνα μπορείτε να βρείτε στο άρθρο της 22/04/2017. Να αναφέρουμε περιληπτικά ότι η Σάσων (Sazan ή Sazani στα αλβανικά και Saseno στα ιταλικά) είναι το μεγαλύτερο νησί της Αλβανίας και έχει τεράστια στρατιωτική σημασία, καθώς ελέγχει ταυτόχρονα τον Κόλπο της Αυλώνας και τα Στενά του Οτράντο. Αναφέρεται ήδη από την αρχαιότητα και ως Σασώ, από τον Πολύβιο, τον Κλαύδιο Πτολεμαίο, τον Πλίνιο και άλλους. Στο νησί υπάρχουν ερείπια φρουρίου, πιθανότατα ρωμαϊκού. Τα επόμενα χρόνια πέρασε στα χέρια διαφόρων κατακτητών (Ανδηγαυοί της Νεάπολης, ο Αλβανός φύλαρχος Μπάλσα, Βενετοί, Οθωμανοί κ.ά.). Η Σάσων από το 1696 αποτελούσε σταθερή βενετική κτήση και κατατάχθηκε στο βενετικό σύμπλεγμα των Ιόνιων Νησιών. Στο διάστημα της βενετικής κυριαρχίας στη Σάσωνα, η οποία είναι στο μεγαλύτερο τμήμα της άγονη, αλλά έχει και μέρη κατάλληλα για βοσκή, συχνά Αλβανοί κτηνοτρόφοι έβοσκαν τα κοπάδια τους.
Το ίδιο γινόταν και με Έλληνες από την Αυλώνα και την περιοχή της Μουζακιάς. Τα ερείπια μικρής χριστιανικής εκκλησίας αποδεικνύουν την παρουσία στη Σάσωνα Ορθόδοξων Χριστιανών βοσκών. Με βάση τις διάφορες Συνθήκες (Καμποφόρμιο 1797, Κωνσταντινούπολης 1800, Αμιένης 1802, Παρισιού 1815) και τέλος το Έγγραφο της Υψηλής Πύλης (12/4/1819) με το οποίο αναγνωρίζεται η επί των Ιονίων Νήσων προστασία της Αγγλίας και στις άλλες νησίδες που βρίσκονται κοντά στις ακτές της Αλβανίας και της Πελοποννήσου δείχνουν ότι η Σάσων ανήκει στα Ιόνια Νησιά. Περισσότερα μπορείτε να βρείτε στο άρθρο της 22/4/2017.
Ξεχωρίζουμε το έγγραφο του, Άγγλου Αρμοστή στα Ιόνια Νησιά Francis Adam στις 4/12/1829 προς τον Υπουργό Αποικιών George Murray: «Το τελευταίο τούτο έγγραφον αποδεικνύει δια σαφεστάτου τρόπου ότι άπασαι αι νήσοι από της Σάσωνος, προς βορράν της Κερκύρας μέχρι της Ελαφονήσου προς ανατολάς των Κυθήρων, αποτελούσι μέρος αναπόσπαστον της Ηνωμένης Πολιτείας των Ιονίων Νήσων». Οι Οθωμανοί που κατείχαν τότε τη σημερινή Αλβανία εποφθαλμιούσαν τη Σάσωνα. Μάλιστα, το 1859 την κατέλαβαν προσωρινά, αποβιβάζοντας στρατιωτικό απόσπασμα, οι Άγγλοι όμως τους εκδίωξαν υψώνοντας και πάλι τη σημαία της Ιονίου Πολιτείας.
Τα Επτάνησα (και η Σάσων...) στην Ελλάδα (1864)
Στις 21 Μαΐου/ 2 Ιουνίου 1864 ο τελευταίος Άγγλος αρμοστής Henry Storks παρέδωσε και τυπικά τα Επτάνησα, φυσικά και τη Σάσωνα, στον έκτακτο απεσταλμένο της Ελληνικής Κυβέρνησης Θρασύβουλο Ζαΐμη. Όμως και τότε η Κυβέρνηση του Ζηνόβιου Βάλβη (ήταν κυβέρνηση περίπου τριων μηνών, από τις 16 Απριλίου 1864 ως τις 26 Ιουλίου 1864), όσο και η επόμενη, του θρυλικού μπουρλοτιέρη Κωνσταντίνου Κανάρη που βρισκόταν στην εξουσία από τις 26 Ιουλίου 1864 ως τις 24 Φεβρουαρίου 1866, δεν παρέλαβαν ποτέ τη Σάσωνα. Έτσι Τούρκοι και Αλβανοί, για σχεδόν πενήντα χρόνια, αλώνιζαν στο νησί, χωρίς καμία ενόχληση από ελληνικής πλευράς. Στο άρθρο της 22/4/2017 πολλοί αναγνώστες έγραψαν σε σχόλια ότι η Σάσων βρίσκεται δίπλα στην Αυλώνα και πολύ μακριά από την Κέρκυρα. Αναζητήσαμε την απόσταση Κέρκυρας- Σάσωνος και βρήκαμε ότι είναι γύρω στα 60 ναυτικά μίλια (περ. 111 χιλιόμετρα), ενώ η απόσταση Αυλώνας - Σάσωνος είναι γύρω στα 9,7 ναυτικά μίλια (περίπου 18 χιλιόμετρα). Αναφέρουμε απλά ότι η απόσταση Καστελλόριζου (Μεγίστης) - Ρόδου είναι γύρω στα 71 ναυτικά μίλια (περ. 132 χιλιόμετρα).
1912: η Ελλάδα, καταλαμβάνει, επιτέλους, τη Σασώνα
Προφανώς όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις μετά το 1864 θεώρησαν τη Σάσωνα ως άγονη και απομακρυσμένη και δεν άσκησαν κυριαρχία σε αυτή! Επιτέλους στις 8 Νοεμβρίου 1912 όμως, η χώρα μας άσκησε την κυριαρχία της στη Σάσωνα. Καθώς ο Ελληνικός Στρατός έκανε επιχειρήσεις στην Ήπειρο, άγημα του πλοίου «Πηνειός» με επικεφαλής τον Αντιπλοίαρχο Κωνσταντίνο Γεωργαντά αποβιβάστηκε (επιτέλους...) στη Σάσωνα και ύψωσε την ελληνική σημαία στο νησί.
Από τον Δεκέμβριο του 1912 ως τον Μάρτιο του 1913, ο Ελληνικός Στρατός απελευθέρωσε όχι μόνο τη σημερινή ελληνική Ήπειρο, αλλά και τμήμα της Βορείου Ηπείρου. Υπακούοντας όμως στις αντιδράσεις της Ιταλίας, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος απαγόρευσε την κατάληψη της Αυλώνας.
Οι προκλητικές αξιώσεις των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Ελλάδα
Τον Απρίλιο του 1914 οι αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων έστειλαν στην Κυβέρνηση μια προκλητική διακοίνωση, της οποίας παραθέτουμε το μεγαλύτερο τμήμα.
«Η Κυβέρνησις εξετίμησε δεόντως τας διαβεβαιώσεις, ας η Ελληνική Κυβέρνησις παρέσχε δια της διακοινώσεώς της, της 8/21ης Φεβρουαρίου ε(νεστώτος) έ(τους) ως προς την εκτέλεσιν των κοινών αποφάσεων των Δυνάμεων εν σχέσει προς τα όρια της Αλβανίας και την κατακύρωσιν των νήσων του Αιγαίου.
Λαμβάνει υπό σημείωσιν τας υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως αναληφθείσας υποχρεώσεις.
Όπως προβεί εις την εκκένωσιν των υπό των στρατευμάτων αυτής κατεχομένων εδαφών των προσκυρωθέντων εις την Αλβανίαν.
Όπως μη υποβοηθήσει ούτε αμέσως, ούτε εμμέσως ουδεμίαν αντίστασιν εις το υπό των Δυνάμεων ιδρυθέν καθεστώς εν τη νοτίω Αλβανία.
Όπως αποδώσει εις την Τουρκίαν τας νήσουν Ίμβρον, Τένεδον και Καστελλόριζου.
Όπως επιτύχει την ψήφισιν του αναγκαίου δια την παραχώρησιν της νήσου Σάσωνος νόμου».
Ο νόμος - όνειδος για την παράδοση της Σάσωνος στην Αλβανία
Η κυβέρνηση Βενιζέλου χωρίς ίχνος διορατικότητας, παραβλέποντας τη χαώδη κατάσταση που επικρατούσε στην Αλβανία και τον αυτονομιστικό αγώνα των Βορειοηπειρωτών που βρισκόταν σε εξέλιξη υπέκυψε στις πιέσεις, που προέρχονταν κυρίως από την Ιταλία και δευτερευόντως την Αυστρία και κατέθεσε στις 5 Μαΐου 1914 στη Βουλή νομοσχέδιο «Περί παραχωρήσεως της νησίδος Σάσωνος εις την Αλβανίαν». Σύμφωνα με αυτό επιτρεπόταν η παραχώρηση "εις την Αλβανικής Επικράτειαν της νησίδος της Σάσωνος, ανηκούσης τω Ελληνικώ Βασιλείω δυνάμει του άρθρου 2' της περί παραχωρήσεως των Ιονίων Νήσων Συνθήκης του Λονδίνου της 17/29 Μαρτίου 1864".
Παραθέτουμε τον νόμο αυτούσιο όπως δημοσιεύθηκε στο Φύλλο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως της 7ης Ιουνίου 1914. Πηγή μας είναι το βιβλίο του Δρα Ιωάννη Σ. Παπαφλωράτου «Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΟΥ ΗΠΕΙΡΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΑΓΝΩΣΤΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ». Ο Δρ. Ι. Σ. Παπαφλωράτος παραθέτει την πρώτη σελίδα του ΦΕΚ, μέσα από το προσωπικό του αρχείο. Δυστυχώς υπουργοί της Κυβέρνησης που ψήφισαν αυτόν τον απαράδεκτο νόμο ήταν ορισμένοι από τους σημαντικότερους Έλληνες πολιτικούς του πρώτου μισού του 20ου αιώνα: Γ. Στρέιτ, Α. Διομήδης, Κ. Ρακτιβάν, Κ. Δεμερτζής, Ε. Ρέπουλης (ίσως ο κορυφαίος ρήτορας που έχει περάσει από την ελληνική Βουλή), Α. Μιχαλακόπουλος, Ι. Τσιριμώκος.
Το νομοσχέδιο ήρθε στη Βουλή στις 5 Μαΐου 1914. Η Αντιπολίτευση αντέδρασε έντονα. Παραθέτουμε ορισμένα αποσπάσματα από τις ομιλίες των πολιτικών στο θέμα της Σάσωνος, καθώς και σελίδες από την εφημερίδα «Εμπρός», όπου γίνεται φανερή η σφοδρή αντιπαράθεση Κυβέρνησης Βενιζέλου και Αντιπολίτευσης. Στην εφημερίδα, το νησί αναφέρεται ως «ο Σάσων».
Αποσπάσματα από τις θυελλώδεις συζητήσεις στη Βουλή
Ο Δημήτριος Ράλλης είπε: «Το ζήτημα των βορειοηπειρωτικών συνόρων συνδέεται προς το ζήτημα της παραχωρήσεως της Σάσωνος, διότι εκείθεν ήρξατο το κατρακύλισμα της Ελληνικής Διπλωματίας. Η ευκολία μεθ' ης ο κ. Πρωθυπουργός εγκατέλειψε το ζήτημα της Αυλώνος είναι εκείνη ήτις επηύξησε την βουλιμίαν εκείνων, οίτινες επέβαλον όλα τα μετά ταύτα γενόμενα».
Ο Υπουργός Εξωτερικών Γεώργιος Στρέιτ παρουσίασε μία πολύ παράδοξη άποψη, ότι η Σάσων είχε σημασία στρατηγική για όποιον κατείχε και την Αυλώνα. Για όποιον δεν κατείχε την Αυλώνα, η κυριαρχία επί της Σάσωνος ήταν μειονέκτημα!
Ο Δημήτριος Γούναρης είπε: «Αλλά μετά της νησίδος ταύτης παραχωρούμεν χώραν απελευθερωθείσα, χώρα ανακτηθείσα υπό του Ελληνικού Στρατού». Στη συνέχεια τόνισε ότι η Ελλάδα δεν είχε το δικαίωμα να καταλάβει στρατιωτικά την Αυλώνα.
Εντυπωσιακά είναι όσα είπε ο Γ. Θεοτόκης: «Ελέχθη ότι η νησίς δεν έχει καμίαν σημασίαν, δεν πρόκειται όμως περί εκμεταλλεύσεως της νησίδος, αλλά περί της στρατηγικής αυτής αξίας η οποία γίνεται φανερά εκ της επιμονής, μεθ' ης ζητούσιν να την αποσπάσωσιν αφ' ημών. Αλλά το ζήτημα τούτο συνδέεται στενότατα και προς το Ηπειρωτικόν και το Νησιωτικόν Ζήτημα. Το ζήτημα το Αλβανικόν δεν ήτο πανευρωπαϊκόν, ως παρετήρησεν ο κ. Υπουργός, αλλ' ήτο Ιταλο-Αυστριακόν. Αναμφισβητήτως το πρώτον σφάλμα υπήρξε η μη κατάληψις της Αυλώνος».
Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος υπέπεσε σε ένα τεράστιο ατόπημα, λέγοντας ότι η Σάσων δεν υπήρξε ποτέ ελληνική! Εκτός από όσα αναφέραμε παραπάνω για το καθεστώς του νησιού, πώς η Κυβέρνηση Βενιζέλου, παραχώρησε έδαφος που δεν ανήκε στην Ελλάδα; Και σε ποιον ανήκε; Στην Τουρκία; Στην Αλβανία που μόλις είχε ιδρυθεί; Στην Ιταλία; Συνέχισε λέγοντας ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν θα επέτρεπαν ποτέ να παραχωρηθεί η Σάσων σε άλλη ναυτική δύναμη και ότι η κατάληψη της Αυλώνας δεν θα γινόταν ανεκτή από τους Ιταλούς. Όχι μόνο το θέμα της Σάσωνος, αλλά οι όλοι χειρισμοί Βενιζέλου στο Βορειοηπειρωτικό ήταν απαράδεκτοι…
Ο Ν. Στράτος κλείνοντας τη συζήτηση και θέλοντας να τονίσει τη στρατηγική αξία της Σάσωνος είπε: «Ο βράχος του Γιβραλτάρ θα παρεχωρείτο ευκόλως;».
Ορισμένοι από αυτούς που αναφέραμε, οκτώ χρόνια αργότερα εκτελέστηκαν στο Γουδί. Μία από τις κατηγορίες που τους βάραινε ήταν ότι αμέλησαν να καταλάβουν την Βόρειο Ήπειρο! Τελικά το νομοσχέδιο ψηφίστηκε και έγινε νόμος, ο 272/1914. Δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ της 7/6/1914. Στις 2 Ιουλίου 1914 η ελληνική φρουρά εγκατέλειψε τη νησίδα.
Μπορούσε η κυβέρνηση Βενιζέλου να αποφύγει την παραχώρηση της Σάσωνος;
Δυστυχώς στο ζήτημα της Σάσωνος η Κυβέρνηση Βενιζέλου έκανε κάκιστους χειρισμούς. Ενέδωσε στις απαιτήσεις, ιδίως των Ιταλών, έδειξε έλλειψη διορατικότητας και απεμπόλησε ένα νησί τεράστιας στρατηγικής σημασίας, όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια (περισσότερα στο άρθρο της 22/4/1917). Δεν έκανε κανέναν διπλωματικό ελιγμό και παρέδωσε για πρώτη φορά εθνικό έδαφος μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους. Κάποιες μικρές παραχωρήσεις είχαν γίνει στην Τουρκία μετά την ήττα του 1897. Δυστυχώς και τα επόμενα χρόνια η τάση αυτή του Βενιζέλου να παραχωρεί αμαχητί εθνικά εδάφη συνεχίστηκε (βλ. Ανατολική Θράκη). Ποτέ δεν αμφισβητήσαμε ότι χάρη στον Βενιζέλο η Ελλάδα μεγάλωσε πολύ εδαφικά, αυτό όμως δεν παύει να σημαίνει ότι δεν θα κάνουμε κριτική σε κάποιες επιλογές του. 110 χρόνια μετά από το γραφείο μας; Χωρίς να γνωρίζουμε λεπτομέρειες; Αυτό μπορεί να γίνει τώρα, αυτό κάνουμε…
Γιατί δεν έπρεπε να παραχωρηθεί η Σάσων στην Αλβανία;
α. Ήταν ακραίο, απώτατο προς βορρά, σημείο τόσο της παραχωρουμένης περιοχής (Ιόνιος πολιτεία) όσο και του τότε ελληνικού κράτους.
β. Ήταν σημαντική εξ αντικειμένου λόγω της γεωγραφίας της ευρύτερης περιοχής (Στενό του Οτράντο, έλεγχος ηπειρωτικών παραλίων).
γ. Ήταν κατοικημένη από Έλληνες κατοίκους που δεν έμεναν όλο το χρόνο, ίσως, εκεί αλλά διέμεναν περιοδικώς επί μόνιμης βάσεως και μονίμως από φαροφύλακες.
δ. Δεν ήταν άγονη, παρά τα περί του αντιθέτου νομιζόμενα. Ειδικότερα οι χιλιάδες των αναφερομένων εκεί ζώων αποδεικνύουν ότι σε σχέση με την έκταση του νησιού, η βλάστηση για βοσκή ήταν πλούσια.
ε. Ένα νησί επιφάνειας μερικών χιλιάδων στρεμμάτων σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί μικρό. Ο δήμος Καλλιθέας Αττικής έχει έκταση μικρότερη της Σάσωνος ( 4,5 τ.χλμ).
Επί πλέον η Ελλάς αδράνησε κατά την ανέγερση από την Τουρκία έπ' αυτού φάρου και, σύμφωνα με επισημαινόμενα από τον Σπ. Λάμπρο, στην« Έκθεση φωτισμού των ελληνικών παραλιών » (1889) περιόρισε, εκουσίως, την επικράτεια της (ουσιαστικώς αυτοακρωτηριάσθηκε).
Διαφορετική, ίσως θα ήταν η κατάσταση, εάν η χώρα μας, μετά την ενσωμάτωση της Ιόνιας Πολιτείας, καταλάμβανε τη Σάσωνα, αναρτούσε την ελληνική σημαία, την οχύρωνε, έκτιζε και λειτουργούσε το φάρο, κατασκεύαζε στοιχειώδη λιμενικά έργα και, με κατάλληλους τρόπους, την εποικούσε με μόνιμο (και όχι με μετακινούμενο, έστω και επί μόνιμης βάσεως) πληθυσμό από Αυλωνίτες γεωργοκτηνοτρόφους ή Κερκυραίους και Διαποντίους...!!!
Επίλογος
Η Σάσων είναι ένα από τα Διαπόντια Νησιά. Ακόμα και οι πλέον άριστοι στη Γεωγραφία θα γνωρίζουν μόνο τους Οθωνούς, το Μαθράκι και την Ερείκουσα από τα νησιά αυτά. Σύμφωνα με τον κορυφαίο νησιολόγο Γεώργιο Γιαγκάκη, τα Διαπόντια Νησιά είναι συνολικά 153. Το γνωρίζουν αυτό στα αρμόδια Υπουργεία; Μάλλον απίθανο το θεωρούμε. Ας δούμε τι γράφει ο Γ. Γιαγκάκης για τη Σάσωνα και τη διαχρονική έλλειψη «θαλάσσιας πολιτικής» από τις κυβερνήσεις της χώρας μας: «Έχουμε, όμως, θαλάσσια πολιτική και μάλιστα μακράς πνοής, με προοπτικές δεκαετιών, όπως επιβάλλεται για ένα έθνος κατ' εξοχήν νησιωτικό και ναυτικό, του οποίου η παρουσία δεσπόζει στο χώρο επαφής τριών ηπείρων; Το παράδειγμα της νήσου Σάσωνος [...] αποδεικνύει ότι τότε τουλάχιστον, δηλαδή στα αμέσως μετά την ενσωμάτωση (1864) των νησιών του Ιονίου και της Αδριατικής χρόνια, η θαλάσσια πολιτική μας αλλά και η στρατηγική μας για τη διεύρυνση του εθνικού χώρου στερούντο προοπτικής. Η διορατικότης των τότε πηδαλιούχων ήταν επί του προκειμένου περιορισμένη ή, στην επιεικέστερη περίπτωση, άλλες προτεραιότητες παραγκώνιζαν τη μέριμνα για τη θαλάσσια στρατηγική της τότε μικρής Ελλάδος»...
Πηγές: Δρ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, «Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΟΥ ΗΠΕΙΡΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΑΓΝΩΣΤΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ», Εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2018.
Πέτρος Πειράτος: «ΝΗΣΟΣ ΣΑΣΩΝ ΜΑΪΟΣ 1864 – ΜΑΪΟΣ 1914: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΔΙΑΦΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΗ», πρώτη δημοσίευση στην «Κεφαλλονίτικη Πρόοδο"
Γεώργιος Κ. Μέριανος :"ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑΠΟΝΤΙΩΝ
ΚΑΙ ΟΙ ΖΩΝΕΣ ΘΑΛΛΑΣΙΑΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΤΗΣ
ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤΟ ΣΤΕΝΟ ΤΟΥ ΟΤΡΑΝΤΟ
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΣΑΣΩΝΟΣ"
Μιχάλης Στούκας / protothema.gr
