Από τις σημαντικές Επισκοπές της παλιάς Ηπείρου υπήρξε η Επισκοπή Δρυϊνουπόλεως, στην οποία διέπραξαν σπουδαίοι Επίσκοποι με θρησκευτική και εθνική δράση. Οι κάτοικοι της Δερόπολης (περιοχή της Επισκοπής Δρυϊνουπόλεως) ασπάστηκαν πολύ νωρίς τον Χριστιανισμό, όπως φαίνεται από την Επισκοπή Δρυϊνουπόλεως που μνημονεύεται από τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Η Επισκοπή αναφέρεται σε αυτοκρατορικό σιγίλιο το 1020 επί της εποχής του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου. Σε διάφορες χρονικές περιόδους υπαγόταν στη δικαιοδοσία των Μητροπόλεων Νικοπόλεως, Ναυπάκτου, στην Αρχιεπισκοπή Αχρίδος (μετά τον 10ο αιώνα), στην Μητρόπολη Ιωαννίνων (μέχρι το 1832). Τη χρονιά αυτή συγχωνεύτηκε με τη γειτονική Επισκοπή Χιμάρας και Δελβίνου και απετέλεσαν τη Μητρόπολη «Δρυϊνουπόλεως, Δελβίνου και Χιμάρας».
Κατά τον γεωγράφο Κοσμά τον Θεσπρωτό το 1833 η Επισκοπή αριθμούσε 5.000 σπίτια και περίπου 40.000 χριστιανικό πληθυσμό, 170 εκκλησίες και 126 σχολεία με 4.610 μαθητές.
Έδρες της Επισκοπής
Φαίνεται ότι η πρώτη έδρα της Επισκοπής μέχρι το 558 μ.Χ. να ήταν η ιστορική πόλη Δρυϊνούπολη, η οποία πιθανολογείται ότι βρισκόταν κοντά στο χωριό Γκορίτσα της Δερόπολης, όπου σώζονται ίχνη αρχαίας πόλης. Από το 558 μέχρι το 1183 η έδρα ήταν στο σημερινό χωριό Επισκοπή. Παραδίδεται ότι το χωριό αυτό γρηγορότερα ονομαζόταν Τεγκάτες. Μετονομάστηκε σε Επισκοπή επειδή ήταν έδρα Επισκόπου. Λέγεται ότι μετά την καταστροφή της Δρυϊνούπολης μεταφέρθηκε η έδρα στους Τεγκάτες. Από το 1183 μέχρι το 1318 ή 1395 η έδρα της Επισκοπής μεταφέρθηκε στη Γάρδη (Γαρδίκι) και στη Μονή Τσέπου (Υψηλής Πέτρας).
Από το 1318 ή 1395 μέχρι το 1924 έδρα της Επισκοπής ήταν το Αργυρόκαστρο. Από το 1924 έδρα συμβολική είναι το Δέλβινο. Οι περιπλανήσεις του Επισκοπικού θρόνου από τόπο σε τόπο οφειλόταν στις ξενικές επιδρομές που συγκλόνιζαν για αιώνες τον τόπο, καθώς και σε γεγονότα πολιτικά. Η πρώτη καταστροφή έγινε από τους Γότθους και τους Σταυροφόρους, οι οποίοι λεηλάτησαν τις δύο πρώτες έδρες από την Υψηλή Πέτρα στο Αργυρόκαστρο έγινε από τον αυτοκράτορα Αδριανό (1395) και από το Αργυρόκαστρο στο Δέλβινο για λόγους πολιτικούς. Μετά την οριστικοποίηση των ελληνοαλβανικών συνόρων το 1923 και τον ακρωτηριασμό της εκκλησιαστικής και διοικητικής περιφέρειας περιορίστηκε στα λίγα χωριά της Επαρχίας Πωγωνίου με έδρα το Δελβινάκι με τον τίτλο «Δρυϊνουπόλεως και Πωγωνιανής». Το 1936 με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδας συγχωνεύτηκε και η Επισκοπή «Βελλάς και Κονίτσης» και απετέλεσε τη σημερινή Μητρόπολις «Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανής και Κονίτσης».
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο η Επισκοπή Δρυϊνουπόλεως, χάρη στην εύνοια των αυτοκρατόρων, ήταν πολύ πλούσια. Την προίκισαν με προνόμια και πλούσια κτήματα στο Γαρδίκι, Ζιουλάτι, Χουμελίτσα και Επισκοπή. Η Επισκοπή άρχισε να παρακμάζει από τις αρχές του 17ου μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα. Εξαιτίας του οικονομικού μαρασμού απειλήθηκε και η ύπαρξή της. Η οικονομική κρίση και τα δυσβάσταχτα χρέη ανάγκασαν τον Επίσκοπο Κάλλιστο (1630 – 1636) να βάλει ενέχυρο το ωμοφόριό του και τον επισκοπικό του μανδύα για να εξοικονομήσει κάποιος χρήματα. Στον Επίσκοπο Κάλλιστο οφείλεται και η ίδρυση της πρώτης Εκκλησιαστικής Σχολής στο Αργυρόκαστρο (1633). Η οικονομική αυτή δυσπραγία ήταν απότομη της γενικότερης κρίσης που περνούσε το χριστιανικό στοιχείο εξαιτίας των διωγμών και των ομαδικών εξισλαμισμών. Επιβίωσε χάρη στην αυτοθυσία των επισκόπων της.
Από τον 18ο αιώνα και μετά ηρέμησε κάπως η κατάσταση και αρπάζει η ανασυγκρότηση της Επισκοπής. Ο Επίσκοπος Δοσίθεος (1760 – 1799) άφησε εποχή στην διοικητική περιφέρεια της Επισκοπής. Στη 40/χρονη ποιμαντορία του άρχισε ένας πρωτοφανής οικοδομικός οργασμός. Ο Δοσίθεος κτίζει ναούς και ο Κοσμάς ο Αιτωλός ιδρύει σχολεία. Περί του 70 ναούς έκτισε ο Δοσίθεος. Και άλλοι Επίσκοποι ελάπρυναν τον επισκοπικό θρόνο Δρυϊνουπόλεως, όπως: ο Ματθαίος (1611 – 1614), από τους πρωτεργάτες της άτυχης Επανάστασης του Διονυσίου του φιλοσόφου (1611). Ο Σοφιανός δεν γνωρίζουμε πότε ανέβηκε στον επισκοπικό θρόνο. Γνωστό είναι ότι το 1672 ίδρυσε τη Μοναστηριακή Σχολή Πολύτσανης, την οποία εχρησιμοποίησε ως ορμητήριο για την εθνικοθρησκευτική του δράση. Ιωακείμ ο Χίος (1828 – 1835), ο οποίος από Επίσκοπος Δρυϊνουπόλεως ανέβηκε στον Οικουμενικό θρόνο Κωνσταντινουπόλεως και πέθανε ενεργεία πατριάρχης.
Ο Ματθαίος Πετρίδης (1867 – 1875), φιλόσοφος με μεγαλεπήβολα σχέδια. Ίδρυσε το πρώτο Παρθεναγωγείο στο Δέλβινο και οργάνωσε τα σχολεία σε επίζηλο βαθμό. Θεωρείται αντάξιος συνεχιστής του έργου του Κοσμά του Αιτωλού στον τομέα της εκπαίδευσης και της κοινωνικής αναμόρφωσης.
Ο Βασίλειος Παπαχρήστου (1909 – 1936) από το Πάνω Λάμποβο (Λάμποβο του Σταυρού). Χρημάτισε καθηγητής στα Ζωγράφεια Διδασκαλεία στο Κεστοράτι. Ηρωική μορφή, βιβλική φυσιογνωμία, πρωτοστάτησε στον Αστυνομικό Αγώνα της Βορείου Ηπείρου. Το 1917 απελάθηκε από τους Ιταλούς και μετέφερε την Έδρα στο Δελβινάκι. Πέθανε στην Αθήνα το 1936 και η σωρός του μεταφέρθηκε στο Δελβινάκι, όπου και αναπαύεται. Το μνήμα του στον Κεντρικό ναό Δελβινακίου αποτελεί εθνικό προσκύνημα.
Μητροπολίτες Δρυϊνουπόλεως με έδρα το Δελβινάκι
1)Βασίλειος Παπαχρήστου (1924 – 1936) 2) Ιωάννης, από Βελλά Κονίτσης (1936 – 1939) 3) Δημήτριος από Λευκάδα (1940 – 1958) 4) Χριστόφορος (1958 – 1967) 5) Σεβαστιανός (19-6-1967 – 12-12-1994).
Φλογερός ρασοφόρος ο Σεβαστιανός, με σπάνιες πνευματικές και διοικητικές αρετές. Από την ενθρόνισή του μέχρι την εκδημία του αγωνιζόταν για τον βορειοηπειρωτικό ελληνισμό. Κράτησε σε περίοδο ατολμίας άσβεστη τη φλόγα για την αλήθεια. Περιέτρεχε την Ελλάδα και το εξωτερικό και ενημέρωνε την κοινή γνώμη για το δράμα των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου. Με θάρρος και παρρησία μιλούσε στους πολιτικούς και τους έθετε προ των ευθυνών τους. «Κύριοι πολιτικοί… το βορειοηπειρωτικό, όπως και τα άλλα εθνικά θέματα δεν είναι «χωράφι» κανενός, ώστε να το διαθέτει κατ' αρεσκείαν. Είναι εθνικόν θέμα. Και τα εθνικά θέματα δεν δωρίζονται και δεν ξεπουλιούνται. Είναι κτήμα της σπονδυλικής στήλης του Έθνους…».
Μετά την κατάρρευση του προηγούμενου καθεστώτος στην Αλβανία, όταν οι Βορειοηπειρώτες μετέφεραν τη γύμνια και την προσφυγιά τους στην πατρίδα, ο Σεβαστιανός αγωνιζόταν να απαλύνει τον πόνο τους και να επουλώσει τις πληγές τους. Πατρικά τους συμβούλευε να μην εγκαταλείπουν τις πατρογονικές τους εστίες, γιατί ο ξεριζωμός από τα πατρικά χώματα εγκυμονεί πολλές κινδύνους. Το ράσο του Σεβαστιανού έγινε σημαία και ο ίδιος σύμβολο για τους Βορειοηπειρώτες. Το έργο του και φωτεινή του μορφή τον κρατούν ζωντανό στη μνήμη εκείνων, για τους οποίους αφιέρωσε τη ζωή του.
Η εξόδιος ακολουθία στις 14 Δεκεμβρίου 1994 ήταν λαϊκό προσκύνημα. Χιλιάδες λαού τον συνόδεψαν στην τελευταία του κατοικία. Αναπαύεται σε απέριττο τάφο στη Μονή Μολυβδοσκεπάστου, ατενίζοντας απέναντι το Λεσκοβίκι και αγκαλιάζονται ολόκληρη την Βόρειο Ήπειρο.
Ανδρέας (1995 -). Άξιος διάδοχος και συνεχιστής του έργου του Σεβαστιανού. Με ηθικές αρχές και αξίες συνεχίζει την εθνική δράση του προκατόχου του. Με σύνεση και αποφασιστικότητα αγωνίζεται από τη φτωχή ακριτική Μητρόπολη για τη δικαίωση του Βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού.
Νίκος Υφαντής/Πρωινος Λόγος
