Στον ενιαίο κορμό της Ηπείρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα ανθούσαν οι περίφημες σχολές των Ιωαννίνων και της Μοσχόπολης, μοναδικά πνευματικά κέντρα του υπόδουλου Έθνους. Από τις σχολές τους ανυπολόγιστα ωφελήθηκαν, εκτός από την Ήπειρο, η Μακεδονία, η Θεσσαλία και η Αλβανία. Την ίδια εποχή παρατηρείται και οικονομική άνθηση, χάρη στα ξενιτεμένα παιδιά της στη Βενετία, Ευρωπαϊκή Τουρκία και Κεντρική Ευρώπη. Όταν παντού επικρατεί η αμάθεια και η αθλιότητα, στην Ήπειρο ιδρύονται σχολεία, εκκλησίες, μοναστήρια και άλλα ιδρύματα. Μιλούμε για τους αιώνες που, κατά τον Π. Αραβαντινό, η σουλτανική διοίκηση ήταν «λίαν χαλαρά».
Από τα μέσα όμως του 17ου αιώνα η κατάσταση χειροτερεύει. Οι Τούρκοι οργίζονται από τη συμμετοχή των Ηπειρωτών στα επαναστατικά κινήματα – όπως το τολμηρό κίνημα του Διονυσίου του Φιλοσόφου το 1611 – και παίρνουν αυστηρά μέτρα με θλιβερές συνέπειες για την Ήπειρο.
Οι κάτοικοι της Β. Ηπείρου δεν απουσιάζουν από πολλά επαναστατικά κινήματα. Πρωτοστατούν οι Χειμαριώτες. Συμμετέχουν ενεργά στους Βενετοτουρκικούς πολέμους στα 1570, 1664 και 1769, στο πλευρό των Βενετών.
Ξεχωριστά χρειάζεται να αναφερθούμε στην ανταρσία του 1565 και στην αποτυχία του. Οι Τούρκοι εξοργισμένοι συμπεριφέρονται σκληρά και απάνθρωπα. Ολόκληρα χωριά καταστράφηκαν, μεγάλος αριθμός κατοίκων αναγκαστικά αλλαξοπίστησε και άρχισε η μείωση του χριστιανικού πληθυσμού της περιοχής και η αλλοίωση της εθνολογικής συνοχής του. Ο θρήνος και η οδύνη των κατοίκων, που ακολούθησε την αποτυχία του κινήματος, αποτυπώνεται στο γνωστό δημοτικό τραγούδι της «Δεροπολίτισσας». Φαίνεται ότι οι Δεροπολίτες δέχτηκαν σκληρό χτύπημα από τους εξαγριωμένους Τούρκους, για τη συμμετοχή τους στο κίνημα.
Με την επιβολή του παιδομαζώματος (1580) οι Βορειοηπειρώτες αρνήθηκαν τον δυσβάσταχτο φόρο του αίματος. Η άρνησή τους και οι αποτυχημένες προσπάθειες, για αποτίναξη του ζυγού, προκάλεσαν πάλι τους Τούρκους, οι οποίοι επιδόθηκαν με ζήλο σε φυλακίσεις, σφαγές και λεηλασίες.
Σ' αυτή την εποχή, που «έχαν' η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα», αναθέματα στο βασιλιά (Σουλτάνο), για την αιμορραγία του παιδομαζώματος:
«Ανάθεμά σε βασιλιά, και τρις ανάθεμά σε,
με το κακό οπ' όκαμες και το κακό που κάνεις.
Στέλνεις, δένεις τους γέροντας, τους πρώτους, τους παπάδες.
Να μάσεις παιδομαζώματα, να κάμεις γενιτσάρους.
Κλαίν' οι γοναίοι τα παιδιά, κι αδερφές τ' αδέρφια.
Κλαίγω κι εγώ και καίγομαι, κι όσο να ζω θα κλαίω.
Πέρσυ πήραν το γιόκα μου, φέτο τον αδερφό μου».
Οι Χειμαριώτες και πολλοί από άλλες περιοχές πρόσφεραν θετική βοήθεια στο χριστιανικό στόλο που κατανίκησε, στην ιστορική Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), την τουρκική Αρμάδα και αναπτέρωσε το ηθικό και τις ελπίδες των υπόδουλων.
Με την κατάκτηση της Ηπείρου και του βορείου τμήματός της, οι Τούρκοι διέβλεψαν τη μαχητικότητα και το θάρρος των κατοίκων και τους παραχώρησαν ορισμένα «προνόμια», για να μπορούν να τους χρησιμοποιούν στις συνεχείς πολεμικές τους επιχειρήσεις. Διατήρησαν το δέκατο από τις ιδιοκτησίες τους και το δικαίωμα να έχουν άλογα και στρατιώτες, με τον όρο, όταν οι Τούρκοι πολεμούσαν με ξένο κράτος, να εκστρατεύουν μαζί τους.
Αυτοί ήταν οι λεγόμενοι «σπαχήδες», που ύψωναν δικά τους χριστιανικά λάβαρα με την εικόνα του Αγίου Γεωργίου.
Αργότερα οι Τούρκοι, επειδή φοβήθηκαν μήπως σε σπαχήδες κινηθούν εναντίον τους, τους ανάγκασαν, προκειμένου να διατηρήσουν το αξίωμά τους, να ασπαστούν τον μουσουλμανισμό. Οι πιο τολμηροί και γενναίοι σπαχήδες προέρχονταν από την περιφέρεια Αργυροκάστρου.
Ο εξισλαμισμός των σπαχήδων είχε σαν αποτέλεσμα να αυξηθεί ο τουρκικός πληθυσμός, ο οποίος, κατά τον Αραβαντινό (χρονογραφία Ηπείρου Α'), ήταν λιγότερος από το ένα πέμπτο του πληθυσμού της περιοχής.
Παρόλους τους κατατρεγμούς, τα σκληρά μέτρα και την πυκνή προσέλευση στον Ισλαμισμό κατά τον 17ο αιώνα, οι κάτοικοι των βορείων περιοχών της Ηπείρου συνεχίζουν τους εθνικούς αγώνες και τους συναντούμε να πολεμούν στο πλευρό των Βενετών στον Βενετοτουρκικό πόλεμο του 1684.
Ο Βενετός Μοροζίνι τους υπόσχεται απελευθέρωση. Μετά την κατάληψη της Πρέβεζας και του φρουρίου της Άρτας, οι Βορειοηπειρώτες παίρνουν θάρρος και με πρώτους τους Χειμαριώτες ξεσηκώνονται. Δεν μπορούν όμως να αντισταθούν στον πολυάριθμο τουρκικό στρατό. Το κίνημα καταπνίγεται και τα πεδινά χωριά της Χειμάρας καταστρέφονται. Οι Χειμαριώτες, έχοντας ορμητήριο τις απόκρημνες βουνοκορφές των Κεραυνίων δεν υποκύπτουν. Και για αρκετό χρόνο συνεχίζουν μόνοι τους τον αγώνα.
Μετά το 1865 ο πόλεμος μεταξύ τούρκων και Βενετών διεξάγεται στην περιοχή της Βορ. Ηπείρου. Αντικειμενική σκοπός των Βενετών ήταν η κατάληψη του Αυλώνα, κέντρο εμπορικό και σημαντικό λιμάνι.
Στην προσπάθειά τους, τους ακολουθούσαν και 3000 Έλληνες από τις γύρω περιοχές. Παρότι κατέλαβαν τον Αυλώνα οι Βενετοί, αναγκάστηκαν να τον εγκαταλείψουν μετά από ισχυρή τουρκική πίεση. Σ' αυτά τα χρόνια, με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε, ότι χάθηκαν πολλοί Έλληνες και χύθηκε πολύ αίμα.
Και σε άλλα μέρη, που παρατηρούνται ξεσηκωμοί, αναφέρονται αγωνιστές Βορειοηπειρώτες. Ο Δ. Ευαγγελίδης (Β. Ήπειρος, 1919) αναφέρει τον Μέξη Μπουζίκη, Λαμποβίτη, ο οποίος σκοτώθηκε κατά την πολιορκία του Ναυπλίου από τους Βενετούς στα 1500.
Όλες αυτές οι επαναστατικές κινήσεις, κυρίως των ορεινών περιοχών της Βορείου Ηπείρου, όπως η Χειμάρα, έκαμαν τους Τούρκους να επιβάλουν δυσβάσταχτους φόρους και να αναγκάσουν τον ντόπιο πληθυσμό, για να απαλλαγεί από τα δεινά, να προσέλθει στον μουσουλμανισμό.
Από τότε αρχίζει να μεταβάλλεται ο εθνολογικός χάρτης της Βαλκανικής. Είναι μια περίοδος, που κράτησε παραπάνω από αιώνα, κρίσιμη για τη Βόρειο Ήπειρο.
Ο Πουκεβίλ, γράφει ότι γύρω στα 1760, μέσα σε μια μέρα, εξισλαμίστηκαν 36 χωριά του Πωγωνίου. Οι αρνησίθρησκοι αυτού άρχισαν να λεηλατούν γειτονικά χριστιανικά χωριά της Κολωνίας και του Λεσκοβικίου.
Αυτή τη χρονική περίοδο παρατηρούμε και το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού των κατοίκων της Σπαθίας, μιας περιοχής ανάμεσα στο Ελμπασάν και Μπεράτι.
Οι Σπαθιώτες κρυπτοχριστιανοί, θυμίζουν τους πρώτους χριστιανούς των ρωμαϊκών χρόνων. όπως εκείνοι τελούσαν τις ιερές ακολουθίες, έτσι και οι κρυπτοχριστιανοί, την ημέρα παρουσιάζονταν μουσουλμάνοι και τη νύχτα χριστιανοί, τελώντας τα θρησκευτικά τους καθήκοντα σε υπόγειες εκκλησίες.
Ίσως, αυτή την εποχή με τους άγριους κατατρεγμούς, να κατοικήθηκε και το Σούλι. Πολλοί αναζήτησαν και βρήκαν καταφύγιο στα απόκρημνα και απρόσιτα βουνά της Κασσωπαίας, σε περιοχή που ο κίνδυνος του εξισλαμισμού απομακρυνόταν και η ζωή τους ήταν φτωχή, αλλά ζούσαν ελεύθεροι και ανεξάρτητοι.
Νίκος Υφαντής / Πρωινός Λόγος