Μαύρα τα χρόνια κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Η ζωή, η τιμή και η περιουσία και όλα όσα δικαιούται ο ελεύθερος άνθρωπος, ήταν στην απόλυτη διάθεση και του τελευταίου Τούρκου. Πολλούς Έλληνες τους θανάτωσαν οι Τούρκοι και άλλοι έφευγαν να σωθούν. Έτσι, προκλήθηκε και η σημαντική μείωση του πληθυσμού.
Όμως, τα πιο χαρακτηριστικά και επικίνδυνα για το υπόδουλο Γένος σημεία ήταν το παιδομάζωμα και ο εξισλαμισμός. Με τα μικρά Ελληνόπουλα που μάζευαν οι Τούρκοι κατάρτιζαν τα τάγματα των Γενιτσάρων, οι οποίοι αφομοιώνονταν τόσο πολύ στην τουρκική αγριότητα, που πολλές φορές υπερέβαλλαν σε ωμότητα και αυτούς που ήταν Οθωμανοί γέννημα και θρέμμα.
Τον εξισλαμισμό τον επέβαλλαν οι Τούρκοι με τα μαρτύρια και τις ταπεινώσεις, στις οποίες υπέβαλαν σκόπιμα τους «ραγιάδες» (=πρόβατα). Όμως, το πιο θλιβερό είναι ότι και ιερείς ακόμη είχαν εξισλαμιστεί.
Ο καθηγητής Στέργιος Σάκκος μας πληροφορεί: Το σοβαρότερο απ' όλα ήταν οι ομαδικοί εξισλαμισμοί που γίνονταν σε διάφορα μέρη της Ορθοδόξου επικράτειας και ιδιαίτερα στα βορειότερα. Άλλοτε με τη βία και συχνότερα με τη θέληση των κατοίκων, οι ραγιάδες αλλαξοπιστούσαν κατά χιλιάδες. Χωρίς να έχουν κάποιον να τους στηρίξει στην πίστη και να τους ενισχύσει στο φρόνημα, καταπιεσμένοι από τη βαρειά φορολογία και την βάρβαρη μεταχείριση, άλλαξαν την πίστη τους, για να διατηρήσουν την τιμή τους, να σώσουν τη ζωή τους, να διαφυλάξουν την περιουσία τους ή ακόμη για να καλυτερεύσουν τη «μοίρα» τους και μερικοί να πετύχουν σπουδαίες και κερδοφόρες θέσεις.
Με πόνο έβλεπε η Εκκλησία το ποίμνιό της να χάνεται, αλλά δεν είχε τη δύναμη ούτε να το κατηχήσει ούτε να το υπερασπιστεί. Τα χέρια της ήταν δεμένα από τον Οθωμανό. Φρίκη προκαλεί το γεγονός ότι συχνά οι εξισλαμισμοί είχαν καταντήσει ομαδικοί. Σε πολλά μέρη οι ιερείς, ακόμη και οι μητροπολίτες, με όλο το ποίμνιο ασπάζονταν τη θρησκεία του Μωάμεθ. Μάλιστα οι πριν ιερείς γίνονταν Χοτζάδες και οι μητροπολίτες Μουφτήδες. Και αυτοί ακόμη οι μοναχοί γινότανε Δερβίσηδες. Η συμβολή του Πατροκοσμά στη σωτηρία του Γένους από τον εξισλαμισμό ήταν μεγάλη. Οι γονείς του Αγίου Κοσμά ήταν Ηπειρώτες και υφαντήδες το επάγγελμα. Οι διώξεις των Τούρκων τους ανάγκασαν να ζητήσουν καταφύγιο στη φιλόξενη Αιτωλοακαρνανία. Ο Κώνστας, γιατί αυτό ήταν το κοσμικό όνομα του Κοσμά, γεννήθηκε το 1714 σε ένα ορεινό χωριό της Αιτωλίας, το Μέγα Δένδρο, που απείχε μόλις τρία χιλιόμετρα από το αρχαίο Κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Αυτή η περιφέρεια ονομαζόταν Απόκουρον. Και όπως έλεγε ο ίδιος: «Η πατρίδα μου, η ψεύτικη, η γήινη και μάταιη, είναι από την Επαρχίαν Απόκουρο. Ο πατέρας μου, η μητέρα μου, το γένος μου, ευσεβείς Ορθόδοξοι Χριστιανοί».
Μέχρι τα 20 χρόνια του έμενε μαζί με τους γονείς του σ' εκείνον τον άγονο τόπο στις αγροτικές δουλειές, όσο και στον αργαλειό. Όμως, ήταν προικισμένος με πολλά χαρίσματα και τα είδωλα των νεανικών του χρόνων δεν ήταν παρά οι σοφοί κληρικοί, που αφιέρωσαν τη ζωή τους σ' εκείνα τα μέρη, για να ανακουφίζουν τους υπόδουλους Έλληνες.
Ήταν 20 χρόνων όταν έφυγε για τ' Άγραφα, όπου είχαν αρχίσει να λειτουργούν οι ονομαστές Σχολές, γι' αυτό και είχαν γίνει το άσυλο και το φυτώριο της νεοελληνικής παιδείας. Πήγε λοιπόν στα Βραγγιανά των Αγράφων για να μάθει γράμματα και να μπορεί να διαβάζει το Ευαγγέλιο. Έπειτα πήγε στη Λομποτινά της Ναυπακτίας ως βοηθός δασκάλου. Συγχρόνως όμως διδασκόταν και από τον διευθυντή εκείνου του σχολείου τον ιεροδιδάσκαλο Ανανία, τον επονομαζόμενο Δερβισιάνο. Έπειτα, πήγε στον Ταξιάρχη, ένα χωριό κοντά στην πατρίδα του, το Μέγα Δένδρο και άνοιξε σχολείο για να διδάσκει τα Ελληνόπουλα των γύρω περιοχών.
Ο Κοσμάς είχε μέσα του αστείρευτο πόθο για μάθηση και δημιουργία, γι' αυτό, όταν γύρω στο 1843 ιδρύθηκε η Αθωνιάς Σχολή στο Άγιον Όρος, ήταν από τους πρώτους που πήγαν να μαθητεύσουν. Εκεί, εμαθήτευσε δίπλα σε επιφανείς διδασκάλους του Γένους, τον Παν. Παλαμά, τον Ευγένιο Βούλγαρη και τον Τζαρτζούλη. Στο Άγιον Όρος ήταν που ο Κοσμάς μυήθηκε από τον Ευγένιο Βούλγαρη στη Μεγάλη Ιδέα…
Στην Αθωνιάδα Σχολή, ο Κοσμάς εξοπλίστηκε άριστα τόσο στα ιδεολογικά, όσο και στα φιλολογικά και φιλοσοφικά θέματα. Δεκαεφτά χρόνια έμεινε στο Άγιον Όρος και αγωνίζονταν να εξαγνίσει τον εσωτερικό του κόσμο και να ενωθεί με τον Θεό. Μετά τη διάλυση της Αθωνιάδας Σχολής, ο Κοσμάς αποφάσισε να αρχίσει το πραγματικό έργο του και έφυγε για την Κων/πολη, όπου το 1760, πήρε από τον Πατριάρχη την άδεια να κηρύξει το λόγο του Θεού.
Σε τέσσερις περιοδείες εξετέλεσε τον προορισμό του. Κατά την πρώτη περιοδεία, εκήρυξε στα περίχωρα της Κων/πολης και συνέχισε στη Θράκη, Μακεδονία, Θεσσαλία. Από εκεί κατέβηκε στην Αιτωλία.
Με ορμητήριο το χωριό του, το Μέγα Δένδρο, κάνει περιοδείες στη Ναύπακτο, στο Αγρίνιο, στο Μεσολόγγι και στα γύρω χωριά. Τα κηρύγματά του ήταν βάλσαμο για τους πονεμένους και ταλαιπωρημένους ραγιάδες που έτρεχαν από παντού για να τον ακούσουν. Κάποιοι που δεν τον έβλεπαν με καλό μάτι έπεισαν τον Τούρκο διοικητή του Μεγάλου Δένδρου, να τον απελάσει…
Έφυγε λοιπόν ο Κοσμάς και πήγε πάλι στην Πόλη, για να ανανεώσει την άδειά του από το πατριαρχείο. Άρχισε να ρίχνει το βάρος της διδασκαλίας του στην λειτουργία σχολείων. Απευθυνόμενος στους ιερείς και τους προεστώτες τους έλεγε: «Διατί δεν ερμηνεύετε τα ευλογημένα μας αδέλφια να στερεώνωσι και να βάνωσιν εις κάθε χωρίον σχολείον, να μαθαίνουν τα παιδιά γράμματα, να γνωρίζουν το καλόν και το κακόν…».
Μετά ανέβηκε στον Όλυμπο. Κλέφτες και αρματωλοί έγιναν μαθητές του. Κατέβαιναν από τα κρυσφύγετά τους για να τον ακούσουν και ο Κοσμάς τους εμψύχωνε με τα κηρύγματά του και έσπερνε το σπόρο της επαναστάσεως του Γένους.
Μετά τον Όλυμπο στην Πίνδο και από εκεί στην Ήπειρο, ως την Κόνιτσα, για να κατέβει πάλι στην Αιτωλοακαρνανία. Η περίοδος αυτή συμπίπτει με τα Ορλωφικά, οπότε αναγκάζεται και αυτός με άλλους πολλούς να καταφύγει στην Κεφαλλονιά και να μείνει εκεί τρία χρόνια.
Το 1775, αφού πέρασε από πολλά νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη έφθασε στην Ήπειρο, για να καταλήξει στη Βόρειο Ήπειρο, που τόσο αγαπούσε και πονούσε.
Δεν έμεινε περιοχή του ελληνικού χώρου που να μη την επισκέφτηκε. Από τη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα πέρασε στους Αγίους Σαράντα, από όπου αρχίζει η τέταρτη και τελευταία περιοδεία του. Στη διάρκεια αυτή πέρασε και από περιοχές όπου οι κάτοικοι κόντευαν να ξεχάσουν πως ήταν Έλληνες και Χριστιανοί. Αυτό συνέβη στη Β. Ήπειρο, όπου ο εξισλαμισμός είχε πάρει διαστάσεις.
Εδώ αναδείχτηκε πραγματικός Απόστολος του σκλαβωμένου Γένους. Σταμάτησε τον εξισλαμισμό… Στην περιοδεία του αυτή όργωσε κυριολεκτικά Βόρεια και Νότια Ήπειρο. Δυρράχιο, Αχρίδα, Κορυτσά, κατεβαίνει λίγο στη Θεσσαλονίκη και στη Θεσσαλία. Μετά Ήπειρο, Πρέβεζα, Άρτα και πάλι Γιάννενα, Πρεμετή, κλπ., επισκέπτεται κυρίως περιοχές που μόλις και μετά βίας κρατούσαν ακόμη τη χριστιανική θρησκεία και την ελληνική γλώσσα.
Ξυπνάει καρδιές κοιμισμένες κάτω από τον βούρδουλα του άγριου κατακτητή. Τα πλήθη τον ακολουθούν και γίνονται βάλσαμο τα λόγια του. Όμως, υπάρχουν και εκείνοι που τον μισούν, θανάσιμα μάλιστα. Αυτοί είναι οι εβραίοι. Οι Εβραίοι είχαν αναγκάσει τους Χριστιανούς να τηρούν αργία το Σάββατο που είναι η δική τους αργία. Ο Κοσμάς τους έπεισε ότι για τους Χριστιανούς αργία είναι η Κυριακή.
Έτσι, με τα χρήματα που διέθεταν, κατάφεραν να πείσουν τον Κουρτ Πασά του Μπερατιού να αποφασίσει να τον θανατώσει. Ο Κουρτ Πασάς αγαπούσε τον Πατροκοσμά. Αλλά τα 20.000 γρόσια ήταν ισχυρότερα και έπεισαν τον πασά να ικανοποιήσει την επιθυμία των εβραίων.
Στο μεταξύ, ο ισαπόστολος Κοσμάς στις 4 Αυγούστου 1779, έκαμε την τελευταία του ομιλία (ΔΙΔΑΧΗ) στο ναό της Περιβλέπτου της πόλης των Ιωαννίνων. Είκοσι ακριβώς ημέρες πριν από το μαρτυρικό του θάνατο στο Κολικόντασι Β. Ηπείρου, κοντά στο Μπεράτι.
Αθανάσιος Δεμος / proinoslogos.gr