Ήταν οι προσπάθειες και ο αγώνας που έδωσε η οργάνωση της ΔΕΕΕΜ «ΟΜΟΝΟΙΑ», αλλά ήταν και η κινητοποίηση και συμπαράσταση όλων των Βορειοηπειρωτών: γονέων, δασκάλων, μαθητών, τα συλλαλητήρια που οργανώθηκαν στην πόλη των Αγίων Σαράντα και Αργυροκάστρου, ήταν η αποχή των δασκάλων και μαθητών από τα μαθήματα, που ανάγκασαν την αλβανική κυβέρνηση ν' ανοίξει ελληνικά σχολεία στους Αγίους Σαράντα., Δέλβινο, Αργυροκάσυτρο και χωριά με μεικτό πληθυσμό: Μετόχι, Εξαμίλια, Μπίστρισσα και ΜΤΣ.
Σχολεία τα οποία λειτούργησαν μόνο ένα χρόνο διότι ο τότε Πρωθυπουργός Α. Μέξι στέλνει στις 12.10.1992 τηλεγράφημα προς τα νομαρχιακά συμβούλια και των τριών νομών όπου αναφέρεται: «Στο νομό σας, στα Εξαμίλια και στην πόλη των Αγ. Σαράντα, έχουν ανοίξει σχολεία στην ελληνική γλώσσα, διαστρεβλώνοντας έτσι το διάταγμα 17 ημερομηνία 27.9.1991 του Υπουργείου Παιδείας, το οποίο εξηγεί πως αυτά μπορούν ν' ανοιχτούν μόνο στις καθαρές μειονοτικές περιοχές. Γι' αυτό τα σχολεία όπου κι αν έχουν ανοίξει χωρίς άδεια, να κλείσουν αμέσως...»
Μετά από το τηλεγράφημα αυτό οι πιέσεις και οι βαρβαρότητες δυνάμωσαν πιο πολύ. Ο διευθυντής του σχολείο «Κ. Τσιάβο» του Δελβίνου, μολονότι είχε την απόφαση από τον Νομάρχη Β. Μπιλέρο, βγάζει τους μαθητές από την τάξη, αναγκάζοντας αυτούς να κάνουν επί πολλές μέρες μάθημα έξω στην αυλή, ώσπου οι γονείς βρήκαν μόνοι τους κάποιο μέρος και το έκαναν τάξη. Αυτοί οι γονείς των 32 μαθητών της πρώτης τάξης του Δελβίνου στάθηκαν παλικαρίσια, δεν πήγαν τα παιδιά τους στο αλβανικό σχολείο, μολονότι η αστυνομία πήγαινε κάθε μέρα τους έκανε πίεση και τους έκοβε πρόστιμο.
Να τι λέει ο λαός της Ελληνική; Μειονότητας της πόλης του Δελβίνου:
Ανοικτό γράμμα
Προς τον:
Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ.Ραμίζ Αλία.
Πρωθυπουργό κ. Ύλι Μπούφι
Υπουργό Παιδείας κ. Μάκιο Λακρόρι
Ο Eλληνικός μειονοτικός πληθυσμός της πόλης του Δελβίνου, συγκεντρώθηκε στις 17 Ιουλίου για να συζητήσει για την εκπαίδευση στη μητρική γλώσσα και στην πόλη του Δελβίνου. Εδώ είναι χιλιάδες οι Έλληνες μειονοτικοί και εκατοντάδες τα παιδιά τους που ως τώρα δεν τους δόθηκε το δικαίωμα εκμάθησης στο σχολείο της μητρικής μας γλώσσας.
Με όλες τις αιτήσεις μας, το Υπουργείο Παιδείας καθυστερεί τα πράγματα για το άνοιγμα του ελληνικού σχολείου στο Δέλβινο. Το δικαίωμα αυτό δεν μπορεί να μας το στερηθεί κανείς. Δεν υπάρχει καμία δικαιολογία. Το ελληνικό σχολείο του Δελβίνου, λειτουργούσε κανονικά από το 1537. Κι αυτό αποδεικνύεται με πολλά ιστορικά ντοκουμέντα. Ήταν της ίδιας σημασίας όπως και τα άλλα σχολεία αυτής της εποχής, Αθήνας, Ιωαννίνων, Κωνσταντινούπολης, Θεσσαλονίκης. Από το έτος 1749 λειτουργούσε στο Δέλβινο και η σχολή θηλαίων. Η ιστορία του σχολείου γνωρίζει πολλές προσπάθειες, όπου διάφορες κυβερνήσεις, όπως του βασιλιά Ζώγκου που ήθελε να αφαιρέσει το δικαίωμα αυτό από τους Έλληνες του Δελβίνου. Το 1923 το ζήτημα συζητήθηκε στη Γενεύη και το 1934 στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Και τις δυο φορές το δικαστήριο το κερδίσαμε εμείς, ο λαός του Δελβίνου που διεκδικούσε το δίκιο, τα δικαιώματά του.
Το 1967, με ατομικές πρωτοβουλίες αντιδραστικών στοιχείων, το μονοκομματικό κράτος έκλεισε το σχολείο του Δελβίνου. Από τότε αυθαίρετα και δίχως λόγο, τα παιδιά μας δεν δικαιούνται να μάθουν τη μητρική ελληνική γλώσσα. Αν φέτος το Φθινόπωρο, με την έναρξη της σχολικής χρονιάς, δεν θ' ανοίξει το ελληνικό σχολείο στο Δέλβινο, θα απευθυνθούμε σε όλους τους Διεθνείς Οργανισμούς και θα μποϊκοτάρουμε το μάθημα κάνοντας έκκληση σε όλες τις μειονοτικές σχολές να υποστηρίξει. Την ώρα που όλη η Αλβανία προχωράει για την Ευρώπη, την ώρα που ο αγώνας για περισσότερη δημοκρατία είναι σύνθημα όλων, δεν δικαιούται καμία κυβέρνηση να μας το αφαιρέσει. Εμείς πιστεύομε πως καλύτερη εποχή απ' αυτή της Δημοκρατίας δεν υπάρχει για την επίλυση των εθνικών ζητημάτων.
Από το λαό της Ελληνικής Μειονότητας της πόλης του Δελβίνου, 17.07.1991
Βαγγέλης Παπαχρήστος / sfeva.gr